Πριν και μετά τη Jane Goodall - Οι άνθρωποι που αφιέρωσαν τη ζωή τους στα ζώα

Υπάρχουν άνθρωποι που διάλεξαν να σταθούν εκεί όπου τελειώνει η ανθρώπινη κυριαρχία και αρχίζει η άγρια ζωή. Δεν τους αρκούσε η παρατήρηση· ήθελαν να αλλάξουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα ζώα, να τα αναγνωρίσουμε ως συντρόφους στον πλανήτη κι όχι ως διακοσμητικά ή αντικείμενα εκμετάλλευσης.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα των Ζώων, σήμερα 4 Οκτωβρίου, θυμόμαστε μορφές όπως τη Jane Goodall και τον Steve Irwin, αλλά και άλλους που αφιέρωσαν τη ζωή τους στην μελέτη και την υπεράσπιση εκείνων που δεν μπορούν να μιλήσουν.

Jane Goodall: Η γυναίκα που άκουγε τη σιωπή των χιμπατζήδων

Πριν από λίγες ημέρες η Dame Jane Goodall απεβίωσε, αφήνοντας πίσω της ένα έργο που άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη ζωή πέρα από τον άνθρωπο. Η ιστορία της Jane Goodall ξεκινάει πολύ πριν βρεθεί στα δάση της Τανζανίας. Ήταν ακόμη παιδί στην Αγγλία όταν ονειρευόταν πως κάποια μέρα θα ζούσε στην Αφρική, ανάμεσα σε ζώα που ήξερε μόνο μέσα από βιβλία και εικόνες. 

Στο σπίτι της, ο πρώτος δάσκαλος ήταν ο σκύλος της. Ήταν εκείνος που της έδειξε ότι τα ζώα έχουν συναισθήματα, προσωπικότητα, τρόπο να επικοινωνούν. Από εκείνα τα παιδικά χρόνια γεννήθηκε η πεποίθησή της ότι τα ζώα δεν είναι απλώς αντικείμενα μελέτης, αλλά υπάρξεις με δική τους φωνή. Όπως έχει πει:

«Δεν μπορείς να μοιραστείς τη ζωή σου με έναν σκύλο ή μια γάτα και να μην γνωρίζεις απόλυτα ότι τα ζώα έχουν προσωπικότητες, νου και αισθήματα».

Αλλά εκείνη η γνώση δεν της αρκούσε· ήθελε να καταγράψει, να μελετήσει, να αλλάξει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα ζώα. Το 1960 πήγε στο Εθνικό Πάρκο Gombe στην Τανζανία και άρχισε να παρατηρεί τη λεγόμενη κοινότητα Kasakela των χιμπατζήδων — όχι ως αντικείμενα, αλλά ως συν-πλάσματα.Εκεί, παρατήρησε συμπεριφορές που οι επιστήμονες της εποχής ούτε φαντάζονταν: χρήση εργαλείων, κοινωνικές σχέσεις, συμπόνια, και —όχι πάντα— σύγκρουση και βία. (Ο «πόλεμος των χιμπατζήδων» στο Gombe κατέδειξε και τη σκοτεινή πλευρά της ζωής τους).

Τα ζώα με βοηθούν να επιβιώνω όταν ταξιδεύω. Καθώς πηγαίνω από τόπο σε τόπο ανά τον κόσμο, κρατάω στη μνήμη μου εκείνα τα ζώα που είχα την τύχη να συναντήσω. Αν δεν κάνουμε κάτι για αυτά τα πλάσματα, κοροϊδεύουμε ολόκληρο το νόημα της δικαιοσύνης.

Η Goodall έφερε στη ζωολογία μια νέα, επαναστατική μέθοδο, που στηρίζονταν στην παθητική και άμεση παρατήρηση των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον και την εξοικείωση μαζί τους. Μέχρι τότε οι επιστήμονες απέφευγαν την επίπονη επιτόπια παρατήρηση των ζώων στο φυσικό τους περιβάλλον και προτιμούσαν να μελετούν τα ζώα σε ελεγχόμενες συνθήκες αιχμαλωσίας σε εργαστήρια. Η Goodall αντίθετα θεωρούσε πως ήταν αδύνατον να εξαχθούν βάσιμα συμπεράσματα για τη συμπεριφορά των ζώων σε τεχνητές συνθήκες και, αντίθετα με την καθιερωμένη μέθοδο των συναδέλφων της, εκείνη μελετούσε τα ζώα στο φυσικό τους περιβάλλον κερδίζοντας την εμπιστοσύνη τους με την μη παρεμβατική της συμπεριφορά. 

Το έργο της δεν έμεινε μόνο στη μελέτη των χιμπατζίδων. Ίδρυσε το Jane Goodall Institute και το πρόγραμμα Roots & Shoots, κινητοποιώντας χιλιάδες νεαρές ψυχές σε όλο τον κόσμο ως ενεργούς προστάτες της φύσης.

Steve Irwin: Ο μεγάλος πολεμιστής της άγριας ζωής

Αν η Jane Goodall ενσάρκωνε τη λεπτότητα και τη γνώση, ο Steve Irwin ήταν η ζωντανή έκφραση της δράσης: πάντα έτοιμος να ρισκάρει τη ζωή του για να προστατεύσει κάθε πλάσμα. «Δεν φοβάμαι να χάσω τη ζωή μου. Αν χρειαστεί να σώσω ένα κόαλα ή έναν κροκόδειλο ή ένα καγκουρό ή ένα φίδι, φίλε, θα το κάνω».

Ο Steve Irwin, γνωστός και ως «Κροκοδειλάκιας», ήταν Αυστραλός φυσιοδίφης και παρουσιαστής ντοκιμαντέρ που αφιέρωσε τη ζωή του στην άγρια φύση. Από την Αυστραλία μέχρι τα πιο απομακρυσμένα μέρη του κόσμου, βούτηξε σε επικίνδυνα νερά και αντιμετώπισε φίδια, κροκόδειλους και κάθε είδους άγρια πλάσματα, όχι για θέαμα, αλλά για να διδάξει στους ανθρώπους τη σημασία της ζωής και της οικολογικής ισορροπίας. 

Οι κροκόδειλοι είναι εύκολοι. Προσπαθούν να σε σκοτώσουν και να σε φάνε. Οι άνθρωποι είναι πιο δύσκολοι. Κάποιες φορές προσποιούνται πρώτα ότι είναι φίλοι σου.

Η αφοσίωσή του στην εκπαίδευση και την προστασία των ζώων τον έκανε μια από τις πιο αναγνωρίσιμες φωνές υπέρ της άγριας ζωής παγκοσμίως. Ο ίδιος ήταν πόλος έλξης για τους ξένους τουρίστες στην Αυστραλία και, σύμφωνα με την αυστραλιανή κυβέρνηση, έφερνε τουριστικό συνάλλαγμα ύψους εκατό εκατομμυρίων δολαρίων στη χώρα ετησίως. Όπως έλεγε κι ο ίδιος: «Αν μπορούμε να μάθουμε στους ανθρώπους για την άγρια ζωή, θα συγκινηθούν. Μοιραστείτε την άγρια ζωή μαζί μου. Γιατί οι άνθρωποι θέλουν να σώσουν ό,τι αγαπούν».

Ο Irwin σκοτώθηκε, σε ηλικία μόλις 44 ετών, ενώ γύριζε ένα υποβρύχιο ντοκιμαντέρ έξω από τις βορειοανατολικές ακτές της Αυστραλίας, στον Μεγάλο Κοραλλιογενή Ύφαλο. Ενώ κολυμπούσε πάνω από ένα σαλάχι, το ζώο αναπάντεχα τίναξε την ουρά του και τον χτύπησε κατευθείαν στην καρδιά, τρυπώντας την. Ο θάνατός του είχε σοκάρει όλον τον πλανήτη, όχι τόσο γιατί δεν αναγνωρίζαμε την επικίνδυνη φύση της δουλειάς του Irwin, αλλά γιατί ο συγκεκριμένος τρόπος θανάτου ήταν τρομερά σπάνιος, καθώς τα σαλάχια είναι πολύ φιλήσυχα και ειρηνικά. 

Dian Fossey: Η γυναίκα που έδωσε φωνή στους ορεινούς γορίλλες

Η εικόνα της Dian Fossey με το σημειωματάριο στο χέρι, καθισμένη ανάμεσα σε μια ομάδα γοριλλών, έχει μείνει στην ιστορία: μια γυναίκα που άφησε πίσω της τον πολιτισμό για να ζήσει στις πλαγιές των βουνών Virunga στη Ρουάντα, αφιερώνοντας τη ζωή της στην παρατήρηση και την υπεράσπιση αυτών των ζώων. Το 1967 ίδρυσε το Karisoke Research Center, δημιουργώντας ουσιαστικά το πρώτο πεδίο συστηματικής έρευνας για γορίλλες. Η Fossey δεν υπήρξε ποτέ μια αποστασιοποιημένη ερευνήτρια. Η σχέση της με τους γορίλλες ήταν συναισθηματική, σχεδόν υπαρξιακή.

Νιώθω πιο άνετα με τους γορίλλες παρά με τους ανθρώπους. Μπορώ να προβλέψω τι θα κάνει ένας γορίλλας και τα κίνητρά τους είναι ξεκάθαρα.

Κατά τη διάρκεια της ζωής της πολέμησε τη λαθροθηρία και το εμπόριο άγριων ζώων, την εμπορευματοποίηση και τον τουρισμό σε άγριες φυσικές περιοχές ενώ υποστήριξε ενεργά την οικολογία και την προστασία των ζώων.

«Οι γορίλες είναι σχεδόν αλτρουιστές εκ φύσεως. Έχουν ελάχιστο, εώς και καθόλου, Εγώ. Όταν επιστρέφω στον πολιτισμό, πάντα με σοκάρει αυτό το ‘εγώ, εγώ, εγώ’» είχε παρατηρήρει η επιστήμονας. 

Έγραψε το αυτοβιογραφικό βιβλίο «Γορίλλες στην Ομίχλη», το οποίο μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο, 1988, τρία χρόνια μετά τον θάνατό της, με πρωταγωνίστρια την Sigourney Weaver.

Τα λόγια της συμπυκνώνουν το γιατί η κληρονομιά της είναι τόσο βαθιά: δεν έβλεπε τα ζώα ως αντικείμενα μελέτης, αλλά ως καθρέφτες για να δούμε τον εαυτό μας και ταυτόχρονα ως υπάρξεις που δικαιούνται σεβασμό και προστασία. Ο αγώνας της ενάντια στη λαθροθηρία την έφερε σε ανοιχτή σύγκρουση με τοπικά συμφέροντα, κάτι που οδήγησε τελικά και στη βίαιη δολοφονία της το 1985.

Sir David Attenborough: Ο αφηγητής του πλανήτη

Αν η Fossey ενσάρκωνε τη μορφή της ακτιβίστριας στο πεδίο, ο Sir David Attenborough έγινε η φωνή που έφερε τα ζώα σε εκατομμύρια σπίτια. Από τα πρώτα ντοκιμαντέρ της δεκαετίας του ’50 μέχρι τις πρόσφατες σειρές του Netflix, εδώ και πάνω από 70 χρόνια έχει αφιερώσει τη ζωή του στο να φέρνει τα ζώα και τα οικοσυστήματα μέσα στα σπίτια μας. Ναι, ο Attenborough ζει ακόμα και είναι σχεδόν 100 ετών.

Από το Zoo Quest της δεκαετίας του ’50 μέχρι τα εμβληματικά Life on Earth (1979), The Blue Planet (2001) και Planet Earth (2006 και 2016), ο Attenborough έδειξε στους ανθρώπους πράγματα που ποτέ δεν θα έβλεπαν: φάλαινες να τραγουδούν, πουλιά να χορεύουν, πιγκουίνους να μεγαλώνουν τα μικρά τους στις πιο αντίξοες συνθήκες.

Αυτό που έκανε για τα ζώα δεν ήταν απλώς «να τα δείξει όμορφα στην τηλεόραση», αλλά να αναδείξει πόσο σημαντικός είναι κάθε ζωντανός οργανισμός για τον πλανήτη. Με τη φωνή του και τον τρόπο αφήγησης, έμαθε στον κόσμο ότι κάθε πλάσμα έχει αξία και ότι η απώλειά του μας αφορά όλους. Ο ίδιος έχει πει:

Οι άνθρωποι δεν πρόκειται να νοιαστούν για τη διατήρηση των ζώων, αν δεν πιστεύουν ότι τα ζώα έχουν αξία.

Επιπλέον, τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πιο ενεργός ακτιβιστής: μιλάει για την κλιματική κρίση, για την εξαφάνιση των ειδών, για το πώς η ανθρώπινη απληστία καταστρέφει τη βιοποικιλότητα, προειδοποιώντας ότι βρισκόμαστε σε μια ιστορική καμπή. «Βρισκόμαστε σε μια μοναδική φάση της ιστορίας μας. Ποτέ πριν δεν είχαμε τόσο επίγνωση του τι κάνουμε στον πλανήτη, και ποτέ πριν δεν είχαμε τη δύναμη να κάνουμε κάτι γι’ αυτό».

Συχνά επιμένει ότι η προστασία ενός ζώου δεν είναι ζήτημα μεμονωμένο, αλλά οικοσυστημικό. «Ο μόνος τρόπος να σώσουμε έναν ρινόκερο», είπε κάποτε, «είναι να σώσουμε το περιβάλλον στο οποίο ζει». Αυτό το οικολογικό βλέμμα —συνολικό και όχι αποσπασματικό— είναι η κληρονομιά του.

Rachel Carson: Η μητέρα της οικολογίας

Η Rachel Carson ήταν βιολόγος, θαλάσσια βιολόγος και συγγραφέας, η οποία θεωρείται η μητέρα του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος. Μέσα από τη δουλειά της, ανέδειξε την αλληλεπίδραση ανθρώπου και φύσης και, κυρίως, τις καταστροφικές συνέπειες της χρήσης χημικών ουσιών στο περιβάλλον και στα ζώα.

Το πιο διάσημο έργο της, Silent Spring (1962), αποκάλυψε τον τρόπο με τον οποίο τα εντομοκτόνα, ιδιαίτερα το DDT, δηλητηριάζουν πουλιά, ψάρια και μικρά θηλαστικά, οδηγώντας σε μαζικούς θανάτους και ανισορροπίες στα οικοσυστήματα. Το βιβλίο προκάλεσε σοκ στο αμερικανικό κοινό και την πολιτική σκηνή, αναγκάζοντας την κυβέρνηση να εξετάσει αυστηρότερους κανονισμούς για τη χρήση χημικών ουσιών.

Η Carson δεν περιορίστηκε στην επιστήμη· μεταμόρφωσε την επιστημονική γνώση σε κοινωνικό μήνυμα: η προστασία των ζώων και των οικοσυστημάτων είναι ηθικό, πολιτικό και πολιτισμικό ζήτημα. Μας θύμισε ότι η μοίρα των ζώων είναι δεμένη με τη δική μας. Χάρη σ’ εκείνη, οι λέξεις «οικολογία» και «βιωσιμότητα» μπήκαν στη δημόσια συζήτηση.

Temple Grandin: Επανάσταση και ενσυναίσθηση

Και τέλος, η Temple Grandin: επιστήμονας, ακτιβίστρια, και μία από τις πρώτες γυναίκες που μίλησαν δημόσια για το αυτιστικό βίωμα αλλά και για το πώς αυτό της έδωσε ένα ιδιαίτερο παράθυρο στην κατανόηση των ζώων.

Η Temple Grandin είναι μια από τις πιο σημαντικές μορφές στον χώρο της ευζωίας των ζώων και της κτηνιατρικής ψυχολογίας, με μια μοναδική προσέγγιση που συνδυάζει επιστημονική γνώση και προσωπική εμπειρία. Γεννημένη το 1947 στις ΗΠΑ και διαγνωσμένη με αυτισμό, η Grandin κατάφερε να μετατρέψει αυτό που πολλοί θεωρούσαν περιορισμό σε ένα πλεονέκτημα: την ικανότητα να «βλέπει» τον κόσμο μέσα από τα μάτια των ζώων.

Θα πρέπει να δίνουμε στα ζώα μια αξιοπρεπή ζωή και έναν ανώδυνο θάνατο. Χρωστάμε στα ζώα σεβασμό.

Η δουλειά της επικεντρώθηκε κυρίως σε αγροτικά ζώα και σε διαδικασίες εκτροφής και σφαγής. Έφερε επανάσταση στον τρόπο που τα ζώα μεταχειρίζονται στις φάρμες και στα σφαγεία, δημιουργώντας σχεδιασμούς που μειώνουν το στρες και τον πόνο, όπως τα περίφημα «calm corrals» και ειδικά διαμορφωμένα κλουβιά και ράμπες. Η φιλοσοφία της ήταν σαφής: αν τα ζώα αντιμετωπίζονται με σεβασμό και κατανόηση, τότε η παραγωγή μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική και πιο ηθική ταυτόχρονα.

Όπως έλεγε: «Πιστεύω ότι ο καλύτερος τρόπος να διαμορφωθούν καλές συνθήκες διαβίωσης για οποιοδήποτε ζώο —είτε ζει σε ζωολογικό κήπο, είτε σε φάρμα, είτε είναι κατοικίδιο— είναι να βασιστούν τα προγράμματα ευζωίας στα βασικά συναισθηματικά συστήματα του εγκεφάλου».