Έμελλε να είναι η πιο σημαντική γνωριμία της ζωής μου

Γράφει ο Γιάννης Κατσίμπας

"Την Πέμπτη το απόγευμα, μεθαύριο, μην κανονίσεις, σε παρακαλώ, τίποτα. Θα σε πάρω κάπου μαζί μου...".

Από όλους τους συγγραφείς, ποιητές, διανοούμενους -γνήσιους ή δήθεν- που έχω γνωρίσει ο Βασίλης Βασιλικός ήταν και παραμένει ο πιο γενναιόδωρος. Και από τους ελάχιστους που φέρουν επάξια τον τίτλο του κοσμοπολίτη. 

Αισιόδοξος από τη φύση μου, πίστευα ότι αποτελούσε ζήτημα κάποιας προσπάθειας και κάποιας βεβαίως τύχης.

Είχε ψήγμα προσωπικού συμφέροντος; Όχι. Κάποιος ελάχιστα πιο μικρόψυχος θα προτιμούσε το δικό του βιβλίο, το "Ζ", να παραμείνει εσαεί το τελευταίο ελληνικό μυθιστόρημα που γνώρισε απήχηση –τι απήχηση; θρίαμβο!– εκτός συνόρων, που ανταγωνίστηκε τον θρυλικό "Ζορμπά" του Καζαντζάκη. Ο Βασιλικός δεν το έβλεπε καθόλου έτσι. Με τις γνωριμίες που είχε από τη δεκαετία του 1960, με το κύρος που του έδινε το γεγονός ότι υπηρετούσε ως πρέσβης της Ελλάδας στην Ουνέσκο, προσπάθησε να ανοίξει δρόμο. Ο Προγκίδης είχε –με την εμβρίθεια και με τις ρηξικέλευθες απόψεις του– κατακτήσει μια εξέχουσα θέση στην πνευματική κίνηση. "Το μόνο που θέλω από εσένα" μου είπε ο Βασιλικός "είναι να μείνεις μια εβδομάδα τουλάχιστον στο Παρίσι. Γιατί –γαμώτο– να μην μιλάς γαλλικά; Δεν έβρισκες να κάνεις στο σχολείο κοπάνα από τα μαθηματικά ή από τη χημεία;"

Έφτασα στο Παρίσι τη Δευτέρα. Μαζί με την τότε αγαπημένη μου. Την Τρίτη ο Βασιλικός με έστειλε, συστημένο, επίσκεψη στο σπίτι του Κώστα Γαβρά. Την Τετάρτη μας άφησε να βολτάρουμε στο Μαραί και στη Βαστίλη, να πιούμε νουαζέτες και καλβαντός, να καπνίσουμε γκολουάζ ή ζιτάν –τότε οι πάντες στο Παρίσι φούμαραν αβέρτα, στα "μπαρ ταμπά" πατούσαν κι έσβηναν τα τσιγάρα στο πάτωμα... Την Πέμπτη το πρωί μού τηλεφώνησε και μού έδωσε ραντεβού για τις τέσσερις, μπροστά στο αριστουργηματικό άγαλμα του Μπαλζάκ –διά χειρός Ροντέν– στο βουλεβάρτο Ρασπάιγ. Εμφανίστηκε μαζί με τον σκηνοθέτη Μενέλαο Καραμαγγιώλη, που ήταν κι εκείνος τότε νέος και υποσχόμενος.

"Είμαστε μια παρέα δικών μας –των γραμμάτων εννοώ... Βρισκόμαστε μια φορά στις δυο εβδομάδες, τσιμπάμε μεζεδάκια και τα λέμε. Για να μην μας πάρουν χαμπάρι οι δημοσιογράφοι, αλλάζουμε κάθε φορά σημείο συνάντησης. Απόψε είναι... να εδώ!" 

Επρόκειτο για καλλιτεχνικό καφενείο; Κάθε άλλο! Ένα λαϊκό στέκι ήταν, ένα μπιλιαρδάδικο για την ακρίβεια, όπου οι θαμώνες έβαζαν στοιχήματα, βάραγαν με τις στέκες τους τις μπάλες, έκαναν καραμπόλες... "Πάμε στο πίσω δωμάτιο" μάς είπε ο Βασιλικός. Εκεί, στο μπαρ και σε κάτι ξύλινα τραπέζια, κάθονταν καμιά ντουζίνα τύποι, γκριζαρισμένοι οι περισσότεροι, παιδιά των συναρπαστικών ‘60ς.   

Μάς σύστησε στον Χόρχε Σέμπρουν, που κακώς δεν τον είχα διαβάσει. Και σε δυο-τρεις ακόμα. Καθίσαμε στην μπάρα. Ο διπλανός του μάς είχε γυρισμένη την πλάτη. "Μίλα μας και μη μας αγαπάς!" πρέπει να του είπε στα γαλλικά, χαμογελώντας, ο Βασιλικός. Έστριψε εκείνος και βρεθήκαμε φάτσα με φάτσα με τον Μίλαν Κούντερα.  

Τι ήταν ο Κούντερα για εμάς, που ενηλικιωθήκαμε αναγνωστικά στη δεκαετία του 1980; Ότι κοντινότερο σε μεγάλο συγγραφέα, ο οποίος ακόμα δημιουργούσε, συνδιαλεγόταν άμεσα με το σήμερα. Ο Μίλαν Κούντερα, ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές, ο Ουμπέρτο Έκο –ποιόν να προσθέσω; τον Τόμας Μπέρνχαρντ; εκείνος όμως ήταν δύσκολος, κρυπτικός κι εξάλλου είχε πεθάνει από το 1989... Ο Φίλιπ Ροθ και ο Μάριο Βάργκας Γιόσα έγιναν ευρέως γνωστοί στη χώρα μας κάπως αργότερα.

Τις τελευταίες μέρες, με αφορμή τον θάνατό του, γράφονται εμβριθείς αναλύσεις για το έργο του Κούντερα. Και τότε, κάθε που κυκλοφορούσε καινούργιο βιβλίο, έχυναν τόνους μελάνι οι κριτικοί. Καμιά από τις ιδέες που διατύπωνε δεν περνούσε στο ντούκου –οι αποφθεγματικές του σκέψεις αποστηθίζονταν και επαναλαμβάνονταν από όποιον ήθελε να κερδίσει την ομήγυρη ή έστω το αγόρι ή το κορίτσι που του άρεσε. "Ο αγώνας τού ανθρώπου εναντίον της εξουσίας είναι ο αγώνας της μνήμης εναντίον της λήθης". "Τα ζώα δεν διώχτηκαν ποτέ από τον Παράδεισο"...

Εμένα ο Μίλαν Κούντερα δεν με ενδιέφερε κυρίως ως στοχαστής, πόσω δε μάλλον ως ατακαδόρος. Ο αφηγηματικός του τρόπος με μάγευε. Το ταλέντο του. Το εκπληκτικά διεισδυτικό του βλέμμα στα γεγονότα, στις σχέσεις, στην ανθρώπινη κατάσταση. Μία περιγραφή του στο "Αστείο", ένας διάλογος στους "Γελοίους Έρωτες", ένα ιλαρό του σχόλιο στην "Αβάσταχτη Ελαφρότητα του Είναι" μπορούσε να με στείλει. Τον θαύμαζα εν ολίγοις απέραντα. Το να βρεθώ ενώπιος ενωπίω με τον Κούντερα μού προξενούσε την ίδια ακριβώς συγκίνηση που θα ένοιωθε ένας ερασιτέχνης ποδοσφαιριστής εάν συναντούσε τον Μαραντόνα.

Είχα μυριάδες ερωτήσεις. Ξεχείλιζα από λαχτάρα να συζητήσω μαζί του, για τρία έστω λεπτά. Μού ήταν –αλοίμονο!– αδύνατο. Ντρεπόμουν; Είχα καταπιεί τη γλώσσα μου; Κάθε άλλο. Δεν ήξερα απλώς γαλλικά, ούτε βεβαίως τσέχικα. Και ο Κούντερα δεν μιλούσε αγγλικά. Ο Βασιλικός με παρουσίασε με θερμά λόγια, δεν θα μού έκανε ωστόσο και τον διερμηνέα. Ο Κούντερα μου έσφιξε το χέρι, πολύ ζωηρή χειραψία. "Από την Ελλάδα λοιπόν;" είπε. "Ποτέ δεν το ξεχνάμε εμείς οι Σλάβοι ότι δυό Έλληνες καλόγεροι μάς έφεραν το αλφάβητο..." 

Αυτό ήταν όλο κι όλο. Έπιασε την κουβέντα με κάποιον άλλον. Απόμεινα εγώ να τον παρατηρώ. Θυμάμαι με πάσα λεπτομέρεια το όμορφο πρόσωπό του, τα αστραφτερά του μάτια, ως και το γεγονός πως στα ρουθούνια του είχε κάποια σημάδια εφηβικής ακμής. Ύστερα από κανένα τέταρτο, χαιρέτησε εγκάρδια, φόρεσε το παλτό του κι έφυγε.

Έχω γνωρίσει τον Μίλαν Κούντερα; Ακριβέστερο θα ήταν να λέω ότι τον έχω δει μια φορά από κοντά. "Έχει καμία σημασία;" θα ρωτήσετε. Και όμως, έχει. Η φευγαλέα συνάντηση μαζί του με ενέπνευσε. Μού έμαθε πως όσοι με την τέχνη τους μάς αλλάζουν τη ζωή δεν κατοικούν σε κάποιο μακρινό πλανήτη, δεν είναι αναγκαστικά ακριβοθώρητοι, απόμακροι, ακατάδεκτοι. Κυκλοφορούν ενίοτε ανάμεσα μας. 

Αυτό δίνει μεγάλη δύναμη. Σε εμάς. Και σε εκείνους.-