Τέχνη, χωρίς αυτή θα ήμασταν χαμένοι στα σκοτάδια

Γράφει ο Γιάννης Κατσίμπας

"Θα πάει, κυρία Μαρίκα, το έργο;" "Ή θα πάει, παιδάκι μου, ή δεν θα πάει… Εμείς -πάει, δεν πάει- θέατρο θα συνεχίσουμε να κάνουμε".

Τον παραπάνω διάλογο ανάμεσα στη μέγιστη Μαρίκα Κοτοπούλη και σε μια νεαρή ηθοποιό που αγωνιούσε πριν από την πρεμιέρα, θα έπρεπε ο κάθε καλλιτέχνης να τον γράψει σε ένα χαρτί και να τον κολλήσει σε περίοπτο σημείο στο σπίτι του για να τον βλέπει κάθε μέρα. Ορίζει με τον πιο συμπυκνωμένο τρόπο τι θα σημαίνει να έχεις ταχθεί στο θέατρο, στη μουσική, στο γράψιμο, στη ζωγραφική.

Ο καλλιτέχνης, καταρχάς, βρίσκεται στους αντίποδες του ερασιτέχνη. Ερασιτέχνης είναι ένας άνθρωπος με γούστο, ίσως και με δεξιότητες -καλή φωνή, ευκολία στο σχέδιο-, που δεν αισθάνεται ωστόσο την ανάγκη να αφοσιωθεί στην κλίση του. Μπορεί κάλλιστα να ασκεί ένα άλλο επάγγελμα και στη σχόλη του να βγάζει μεράκια. Διασκεδάζει την παρέα του, τον χειροκροτούν, "εάν είχες γίνει εσύ τραγουδιστής" τον κολακεύουν "πρώτο όνομα θα ήσουν σήμερα!"  Ίσως να το πιστεύει και ο ίδιος. Μα δεν θα έμπαινε ποτέ στον κόπο να ξεκινήσει από τελευταίο όνομα και να πάρει τον ανήφορο προς την καταξίωση. Πριν από κάποιες δεκαετίες, σε ένα ποντιακό κέντρο στα περίχωρα της Θεσσαλονίκης, κάτω-κάτω στη μαρκίζα, με μικρά ψηφία έγραφε "… και ο Αντωνάκης Πασχαλίδης". Επρόκειτο για τον Αντώνη Ρέμο.

Ο καλλιτέχνης, δεύτερον, δεν είναι κοινωνικό μπιμπελό, εξημερωτής των ηθών, περιφερόμενος ευαίσθητος. Όπως και η τέχνη δεν αποτελεί για τους αποδέκτες της μια ανώδυνη ενασχόληση που γεμίζει τις ελεύθερες ώρες τους και τους αναβαθμίζει πολιτιστικά. Σημαντική λογοτεχνία είναι εκείνη που κλονίζει τις βεβαιότητες σου. Που σού εγείρει βασανιστικά ερωτήματα. Που σε ταράζει. Που σε εξοργίζει ακόμα-ακόμα. Σε τι διαφέρει ένα αισθηματογράφημα της σειράς από την "Άννα Καρένινα"; Στο ότι διαβάζοντας το αριστούργημα του Τολστόι, δεν ξέρεις τίνος το μέρος να πάρεις. "Ποιος έχει δίκιο" αναρωτιέσαι "και ποιος άδικο; Και τελικά τι είναι το δίκιο, τι το άδικο;" Γυρνώντας τις σελίδες, μεταβάλλεται εντός σου ο ρυθμός του κόσμου… 

Ο καλλιτέχνης, τρίτον, δεν κρατάει τα έργα του στο συρτάρι. Τα απευθύνει. Τα εκδίδει. Τα εκθέτει. Ακόμα και ο εξαιρετικά επιλεκτικός Κωνσταντίνος Καβάφης προσέφερε τα ποιήματα του σε όποιους έκρινε πως διέθεταν το ταλέντο -το ταλέντο του αναγνώστη- για να τα εκτιμήσουν. 

Όλοι οι καλλιτέχνες λαχταρούν και αγωνίζονται να ζήσουν από τη δουλειά τους. Ο "κοσμοκαλόγερος" Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης -για τον οποίον επί δεκαετίες τώρα καλλιεργείται η εντύπωση πως ήταν υπεράνω χρημάτων, εκτός του κόσμου τούτου- ανταποκρινόταν σε όποια εφημερίδα ή περιοδικό τού ζητούσε συνεργασία. Η Διδώ Σωτηρίου μετέφραζε -για το μεροκάματο- μέχρι και φτηνά ρομάντζα. Κι επειδή είχε ασύγκριτα μεγαλύτερο ταλέντο από τους συγγραφείς τους, μεταφράζοντάς τα βελτίωνε. Ο Τσιτσάνης δεν καμάρωνε για τα τραγούδια του αλλά για τα "σουξέ" του, όπως τα αποκαλούσε με τη χαρακτηριστική τρικαλινή του προφορά. Γιατί; Διότι ένα "σουξέ" έχει πετύχει το πιο δύσκολο πράγμα. Έχει πιάσει τον παλμό του κόσμου. 

Ο καλλιτέχνης δεν είναι κόλακας της οιασδήποτε εξουσίας. Ούτε όμως και εμμονικός εναντίον της - εκτός και αν πρόκειται για τυραννία, οπότε οφείλει να αντισταθεί ως δημοκρατικός πολίτης. Ξέρει ότι οι ευφυείς ηγέτες θα τον εναγκαλιστούν. Στο δικό του το χέρι είναι να μην καταντήσει ο εναγκαλισμός ύπουλη θωπεία ή ντροπιαστική συναλλαγή. Και ο Χόρν και ο Χατζιδάκις είχαν στο γραφείο τους τη φωτογραφία του Κωνσταντίνου Καραμανλή με ιδιόχειρη αφιέρωση. Κανείς δεν διανοήθηκε να τους χαρακτηρίσει αυλικούς.

Ο καλλιτέχνης δεν είναι "μη μου άπτου", σκυλάκι σαλονιού. Τρίβεται με την καθημερινότητα, αντλεί έμπνευση από τις συναναστροφές του, ξέρει να ακούει, να μυρίζει, να βλέπει πολύ πέρα από τον αφαλό του. Ο Κώστας Γαβράς επιμένει στα ενενήντα του -ζωή να’χει- να κυκλοφορεί με το μετρό. "Αναπνέω ανθρωπίλα" μού έλεγε… 

Ο καλλιτέχνης μπορεί να ανθίζει στην οικογενειακή θαλπωρή, να αποτελεί υπόδειγμα συζύγου και γονιού. Είτε να βρίσκεται στους αντίποδες, να πηδάει από κρεββάτι σε κρεββάτι. Να είναι μονήρης ή κοινωνικότατος. Δημιουργός παντός καιρού, με θεϊκή ιδεόρροια σαν τον Μότσαρτ. Διαρκώς δυσκολεμένος, γράφε-σβήνε, σαν τον Μπετόβεν. Μπορεί να αφηγείται ξανά και ξανά την ίδια ιστορία, ακόμα και να αυτοβιογραφείται δίχως προσχήματα, όπως έκανε ο Κώστας Ταχτσής. Ή το κάθε επόμενο έργο του να μην έχει καμιά σχέση με το προηγούμενο, όπως συμβαίνει με τις ταινίες του Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

Υπάρχουν καλλιτέχνες έμπλεοι καλοσύνης και άλλοι αιχμάλωτοι των πιο υπόγειων, ενίοτε και ποινικώς κολάσιμων έξεων. Οι τελευταίοι μακάρι να τιμωρούνται για τον πόνο που σπέρνουν. Το έργο τους εντούτοις θα αποτιμηθεί με διαφορετικά κριτήρια. Δεν θα το αγγίξει -δεν χρωστάει να το αγγίξει- η βδελυρή σκιά του δημιουργού. Κανείς άλλωστε αληθινός καλλιτέχνης, όσα πάθη κι αν έχει, δεν τα τοποθετεί στο τέλος πάνω από το έργο του.

Την τέχνη δεν τη διαλέγεις. Σε διαλέγει για να την υπηρετήσεις. Άμα σε προσπεράσει, έχεις πολλούς λόγους να θεωρείς τον εαυτό σου τυχερό.

Τι κάνει η τέχνη; Φωτίζει από μια απροσδόκητη οπτική γωνία την πραγματικότητα. Διαλύει τον κόσμο στα εξ ων συνετέθη και τον επανασυναρμολογεί. Βρίσκει και αναδεικνύει το νόημα εκεί όπου δεν το περιμένουμε. 

Ο άτριχος πίθηκος που περπατούσε στα πισινά του πόδια έγινε άνθρωπος όταν κάποιος από την αγέλη του άρχισε να διηγείται ιστορίες. Και κάποιος άλλος να χαράζει γραμμές πάνω στην πέτρα. Χωρίς την τέχνη θα ήμασταν χαμένοι στα σκοτάδια.-