Η μαγειρική τέχνη ως διπλωματία - από τον Όμηρο μέχρι σήμερα

Τι είναι η γαστροδιπλωματία και πώς το φαγητό και οι πρακτικές που συνδέονται με αυτό γίνονται εργαλεία διακρατικής επιρροής

Ηεπίσκεψη σε ένα εστιατόριο εθνικής κουζίνας δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους μιας χώρας να γνωρίσουν, έστω γευστικά, άλλους πολιτισμούς, χωρίς να τους επισκεφτούν επί τόπου και υπό αυτή την έννοια το φαγητό αποτελεί ένα εργαλείο προβολής μιας χώρας στο εξωτερικό.

Στις διακρατικές σχέσεις, το φαγητό γίνεται εργαλείο επιρροής και συνδέεται με την ήπια ισχύ μέσω του εμπορικού σήματος ενός έθνους, του τουρισμού, της γεωργίας, της πολιτιστικής παράδοσης, της ψυχαγωγίας και του εμπορίου. Η πολιτική αυτή συνοψίζεται στην πρακτική της  γαστροδιπλωματίας (gastrodiplomacy) η οποία αν και αποτελεί μια παλιά πρακτική, δεν έχει επαρκώς μελετηθεί στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων.

Μολονότι στον «Γοργία», ο Πλάτων κατατάσσει τη μαγειρική στις ψευδο-τέχνες κρίνοντας πως προάγει την επιθυμία για ακολασία,[1] εν τούτοις, ουκ ολίγες φορές, η παράθεση ενός δείπνου υπήρξε η αφορμή να λειανθούν οι πολιτικές ή προσωπικές διαφορές μεταξύ πολιτικών ή στρατιωτικών αντιπάλων και να κατευναστούν τα πνεύματα μέσα από την οικοδόμηση σχέσεων συναισθηματικής εγγύτητας.

Το γεύμα του Αχιλλέα στον Πρίαμο

Επί παραδείγματι, στην Ιλιάδα, o Aχιλλέας, απευθυνόμενος προς τον Πρίαμο, Βασιλιά της Τροίας, απαντά στο αίτημα του να πάρει πίσω το νεκρό σώμα του γιού του Έκτορα: «Ω γέρε, ως εποθούσες ο υιός σου τώρα ελύθηκε και κείτεται στην κλίνην· και το πρωί θα τον ιδείς, μαζί σου να τον πάρεις. Και τώρα να δειπνήσομεν, ω γέρε, ας στοχασθούμε·[2]

«Η γαστρονομία μπορεί να λάβει είτε τη μορφή της σκληρής ισχύος είτε της ήπιας ισχύος».

Σε αυτή την πρόσκληση προς τον Πρίαμο, διακρίνει κανείς τον παραινετικό λόγο του Αχιλλέα προς τον Βασιλιά της Τροίας να μοιραστεί τον δείπνο μαζί του, αλλά και την πρόθεσή του να αναστοχαστούν τις απώλειες των συγγενών τους και να επουλώσουν τις πληγές τους από τα επώδυνα συμβάντα του πολέμου. Για τον λόγο αυτόν, ο Αχιλλέας διηγείται την ιστορία της Νιόβης παραλληλίζοντας τον βίο της πονεμένης μητέρας με αυτόν του Πριάμου έχοντας ως κύριο μέλημα να παρηγορήσει τον τελευταίο για τον θάνατο του Έκτορα.

Η τροφή ως μέσο επιβολής εξουσίας

Στο πλαίσιο των διακρατικών σχέσεων, η γαστρονομία μπορεί να λάβει είτε τη μορφή της σκληρής ισχύος (εμπάργκο και διακοπή της παροχής τροφίμων μέσω εμπορίου), είτε της ήπιας ισχύος (ανθρωπιστική βοήθεια, διοργάνωση δεξιώσεων και συμποσίων και διεθνών συνεδρίων).[5]

«Η δύναμη του φαγητού δύναται να εντοπιστεί και στην έλλειψη του».

Ένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικό παράδειγμα της χρήσης του φαγητού ως μέσο επιβολής και εξαναγκασμού (σκληρής ισχύος) στις διεθνείς σχέσεις, είναι αυτό του αποκλεισμού της τροφοδοσίας της πόλης του Βερολίνου από τους Σοβιετικούς, τον Ιούνιο του 1948. Αντίθετα, η αντίδραση της Αμερικής στον Σοβιετικό αποκλεισμό, με τη δημιουργία ενός δικτύου ανεφοδιασμού του Βερολίνου («Operation Vittles» ή «The Big Lift»), αποτελεί παράδειγμα της χρήσης του φαγητού ως εργαλείο ήπιας ισχύος.

Οι απεργίες πείνας

Όμως, η δύναμη του φαγητού δεν έγκειται αποκλειστικά στο περιεχόμενό του, όσο κάποιες φορές δύναται να εντοπιστεί και στην έλλειψη του. Όταν η εκούσια αποχή από την τροφή, είτε αυτή σχετίζεται με τη νηστεία, είτε με την απεργία πείνας, συνδέεται με θρησκευτικά, κοινωνικά ή πολιτικά αιτήματα, τότε το φαγητό, αλλά και η έλλειψή του, αποκτά συμβολοποιό δύναμη διά της οποίας ο άνθρωπος διαδίδει ιδέες και υπερασπίζεται αξίες.

«Το φαγητό συνδέεται με την πολιτική και οικονομική ισχύ, καθώς και με την εθνική ταυτότητα ενός λαού».

Τέτοια παραδείγματα είναι η περίπτωση της απεργίας πείνας μελών «του κινήματος των Σουφραζετών» στις αρχές του 20ου αιώνα για τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες, η απεργία πείνας του Μπόμπι Σαντς κατά τη δεκαετία του ’80, των μελών της «Φράξιας Κόκκινος Στρατός» (RAF) κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’70, ή ακόμα και πιο πρόσφατα, η απεργία πείνας των Παλαιστινίων κρατουμένων στις ισραηλίτικες φυλακές, καθώς και των Κούρδων για τις συνθήκες κράτησης του πρώην ηγέτη του ΠΚΚ, Αμπντουλάχ Οτσαλάν.[6]

Οι κυβερνήσεις στοχεύουν στη διάδοση μηνυμάτων διεθνώς μέσω της προώθησης της εθνικής κουζίνας,[7] αφ’ ης στιγμής το φαγητό συνδέεται με την πολιτική και οικονομική ισχύ, καθώς και με την εθνική ταυτότητα ενός λαού.[8]

Οι κανόνες συμπεριφοράς κατά τη διάρκεια ενός γεύματος, το ίδιο το τελετουργικό ενός γεύματος, οι διατροφικές απαγορεύσεις και τα ταμπού, το είδος του φαγητού που καταναλώνεται, αλλά και το σερβίρισμα ή η παρουσίασή του στο τραπέζι, αποτελούν πράξεις πολιτισμού και απορρέουν από την παράδοση και την κουλτούρα ενός λαού και φανερώνουν τον τρόπο με τον οποίον συνδέονται μεταξύ τους τα μέλη μιας κοινότητας.

Υπό αυτή την έννοια, πίσω από τις διατροφικές επιλογές των ανθρώπων κρύβεται ένα ολόκληρο σύστημα αρχών, αξιών και συναισθημάτων που συνθέτουν τη συλλογική ταυτότητα μιας κοινωνίας.

*O κ. Πέτρος Δ. Καψάσκης είναι Διδάκτορας Πολιτιστικής Διπλωματίας και Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας.

[1]Beardsley Monroe C. (1989). Ιστορία των αισθητικών θεωριών, μτφρ., Δ. Κούρτοβικ, Π. Χριστοδουλίδης. Αθήνα, Εκδ.Νεφέλη, (σ. 31-32).

[2]Ομήρου Ιλιάδα, Ραψωδία Ω, Έκτορος λύτρα, (σ. 598 -601).

[3]Ibid. (σ.641 -642).

[4]Ο Αχιλλέας υπόσχεται ανακωχή έντεκα ημερών ώστε να κηδευτεί το σώμα του νεκρού Έκτορα.

[5]Reynolds, C. J. (2010). Tipping the Scales: A New Understanding of Food’s Power in the Political Sphere. International Journal of Interdisciplinary Social Sciences 5(7): (σ. 295-304).

[6]Deutsche Welle. (2019, Μay 27). Τέλος της απεργίας πείνας Κούρδων λόγω Οτσαλάν. Διαθέσιμο εδώ: https://www.dw.com/el/τέλος-της-απεργίας-πείνας-κούρδων-λόγω-οτσαλάν/a-48896200

[7]Chapple-Sokol, S. (2013). Culinary diplomacy: Breaking bread to win hearts and minds. The Hague Journal of Diplomacy, 8(2), (σ.161-183).

[8]Guerrón-Montero, C. (2004). Afro-Antillean cuisine and global tourism. Food, Culture & Society, 7(2), (σ.29-47).