Ο λαμπερός κόσμος της αυτοκρατορίας κοσμημάτων του Ζακ Καρτιέ

Η Φραντσέσκα Καρτιέ-Μπρίκελ, δισεγγονή του διάσημου λονδρέζου κοσμηματοπώλη, ανακάλυψε τυχαία έναν θησαυρό με χαμένες οικογενειακές επιστολές. Η ιστορία που αφηγούνται είναι τώρα μέρος μιας έκθεσης-ορόσημο στο V&A South Kensington για την εξέλιξη του Cartier London

Περισσότερα από 350 αντικείμενα, μεταξύ των οποίων πολύτιμα κοσμήματα, ιστορικοί πολύτιμοι λίθοι και εμβληματικά ρολόγια, που καταγράφουν την εξέλιξη της κληρονομιάς του οίκου Cartier στην τέχνη, το design και τη χειροτεχνία από τις αρχές του 20ού αιώνα, περιλαμβάνονται στην έκθεση «Cartier», η οποία θα εγκαινιαστεί το Σάββατο 12 Απριλίου στο μουσείο V&A South Kensington του Λονδίνου και θα διαρκέσει μέχρι τις 16 Νοεμβρίου. Ανάμεσα σε άλλα αντικείμενα, στην πρώτη μεγάλη έκθεση για το έργο του λονδρέζικου κλάδου των κοσμηματοπωλών εδώ και τρεις δεκαετίες, θα παρουσιαστεί και μια επιστολή του 1915 που ήταν κρυμμένη για πολλά χρόνια. Την ανακάλυψε τυχαία η δισεγγονή του φημισμένου κοσμηματοπώλη Ζακ Καρτιέ, Φραντσέσκα Καρτιέ-Μπρίκελ, η οποία θα δώσει και μια ομιλία στο μουσείο το βράδυ της 19ης Ιουνίου. «Γνωρίζεις εκ πείρας ότι τα δύο αδέρφια μου σημαίνουν τα πάντα για μένα. Μαζί ονειρευόμασταν το μεγαλείο του οίκου μας, μαζί τον αναπτύξαμε και διαδώσαμε τη φήμη του στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη», έγραψε ο Πιέρ Καρτιέ στον αδελφό του Ζακ κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Σμαράγδια, ρουμπίνια, ζαφείρια, διαμάντια και πλατίνα σε στιλ Tutti Frutti. Βραχιόλι του 1928. © Victoria and Albert Museum

Οταν ο προπάππος της διάβασε αυτά τα λόγια του αδερφού του Πιέρ, το όνειρο της οικογένειας να δημιουργήσει «την κορυφαία εταιρεία κοσμημάτων στον κόσμο» κρεμόταν από μια κλωστή, γράφει η Φραντσέσκα Καρτιέ- Μπρίκελ σε κείμενό της, που δημοσιεύεται στην βρετανική εφημερίδα The Telegraph, με αφορμή την επερχόμενη έθεση στο V&A South Kensington. Εκείνο τον καιρό, ο Ζακ εξακολουθούσε να αναρρώνει από τη φυματίωση και ο στόχος της συναισθηματικά φορτισμένης επιστολής του Πιέρ ήταν να αποτρέψει την επιστροφή του αδελφού του στο Μέτωπο, επιμένοντας ότι η επιτυχία του οίκου Cartier εξαρτιόταν και από τα τρία αδέρφια: «Με τη βαθιά αγάπη που μας ενώνει, σε συνδυασμό με τα διάφορα ταλέντα μας, Θεού θέλοντος, ο οίκος μας θα είναι ασυναγώνιστος», του έγραψε. 

Η Φραντσέσκα Καρτιέ-Μπρίκελ βρήκε τυχαία αυτή την επιστολή, ενώ έψαχνε να βρει ένα μπουκάλι σαμπάνια στο κελάρι του παππού της για τα 90ά του γενέθλια. Ανοίγοντας ένα σκονισμένο μπαούλο, ανακάλυψε χαμένη οικογενειακή αλληλογραφία ενός αιώνα. Ολόκληρα δάση έχουν κοπεί για το χαρτί που χρησιμοποιήθηκε για να γραφούν ιστορίες για τον οίκο Cartier –για τα κοσμήματα, τη μάρκα, τις σταρ με τις εκτυφλωτικές τιάρες και τα ρολόγια τους – αλλά η ωμή φιλοδοξία, οι φόβοι και οι ελπίδες, που τεκμηριώθηκαν μέσα από το περιεχόμενο αυτού του μπαούλου, άνοιξαν ένα παράθυρο σε έναν άλλο κόσμο, γράφει η απόγονος των Καρτιέ στην Telegraph. Αυτά τα ντοκουμέντα την ώθησαν, όπως λέει, να αφήσει τη δουλειά της στο Σίτι του Λονδίνου και να ξεκινήσει ένα δεκαετές ερευνητικό ταξίδι σε όλο τον κόσμο για να αποκαλύψει και να καταγράψει την ανείπωτη οικογενειακή ιστορία πίσω από την αίγλη.

Τιάρα του 1937 με διαμάντια και ακουαμαρίν δεμένα σε πλατίνα. Vincent Wulveryck, Collection Cartier © Cartier

Καθώς πλησίαζε το τέλος του 19ου αιώνα, οι τρεις νεαροί αδελφοί Καρτιέ μελετούσαν τον χάρτη του κόσμου, που είχαν απλώσει ανάμεσά τους, καθισμένοι στο πάτωμα της κρεβατοκάμαρας τους πάνω από το ταπεινό κοσμηματοπωλείο της οικογένειας. Το όραμά τους απαιτούσε στρατηγική: διαίρει και βασίλευε. Ο δημιουργικός Λουί, ο μεγαλύτερος αδελφός, σημάδεψε περιοχές με ένα μολύβι: ο ίδιος θα διοικούσε το παρισινό υποκατάστημα που είχε ιδρύσει ο παππούς τους μισό αιώνα νωρίτερα. Ο Πιέρ, με το επιχειρηματικό μυαλό, θα μπορούσε να φροντίζει τους πελάτες στην Αμερική, και ο ευγενικός Ζακ, σοφότερος από την ηλικία του, θα επέβλεπε τη Βρετανία και τις αποικίες της, ειδικά το κόσμημα της Ινδίας.

Τρία αδέρφια, τρεις παραρτήματα, όχι περισσότερα, γιατί όπως και οι Ρότσιλντ που τους ενέπνευσαν εν μέρει, οι Καρτιέ πίστευαν ότι μόνο η οικογένεια μοιραζόταν τις ίδιες αξίες. Και το αξιοσημείωτο, όπως θα αναλογιζόταν αργότερα ο παππούς της Φραντσέσκας, δεν ήταν ότι τα νεαρά αγόρια επινόησαν ένα τόσο τολμηρό σχέδιο, αλλά ότι το πέτυχαν. Το Cartier London άνοιξε αρχικά το 1902, κατόπιν αιτήματος του μελλοντικού βασιλιά Εδουάρδου Ζ΄, ώστε οι επισκέπτες της στέψης να μπορούν να αγοράσουν τις τιάρες τους χωρίς να χρειάζεται να διασχίζουν τη Μάγχη. Και μεγάλωσε γρήγορα. Το 1909, ο Ζακ Καρτιέ εγκαινίασε έναν μεγαλύτερο εκθεσιακό χώρο στη οδό Νιου Μποντ 175 (όπου παραμένει μέχρι σήμερα). Και το 1921, αρκετά χρόνια πριν από το Cartier Paris, το παράρτημα του Λονδίνου άνοιξε ένα εσωτερικό εργαστήριο, το English Art Works, το οποίο σύντομα θα αναγνωριζόταν ως το καλύτερο στη χώρα, με τους τεχνίτες του να κερδίζουν επανειλημμένα βραβεία (μάλιστα το κορυφαίο βραβείο στην ετήσια τελετή του Goldsmiths Hall εξακολουθεί να φέρει το όνομα Jacques Cartier).

Περιδέραιο ειδική παραγγελία για τον ινδό μαχαραγιά Μπουπίντερ Σινγκ της Πατιάλα, το 1928. Διαμάντια, κίτρινα και λευκά ζιργκόν, τοπάζι, συνθετικά ρουμπίνια, καπνιστός χαλαζίας. Για κάποια από τις δέκα συζύγους ή για κάποια από τις 350 του χαρεμιού; Vincent Wulveryck, Collection Cartier © Cartier

Από την εποχή του Εδουαρδιανού κορσέ μέχρι τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 με τις μίνι φούστες, ο οίκος Cartier London διατήρησε τη χαρακτηριστική του ταυτότητα. Ωστόσο, παρά τα καινοτόμα σχέδια και την πλούσια κληρονομιά του, έμεινε για πολύ καιρό στη σκιά του παρισινού οίκου. Είναι, λοιπόν, σημαντικό το γεγονός ότι το μουσείο V&A θα παρουσιάσει -στην ίδια πόλη όπου ο Ζακ Καρτιέ και ο γιος του, Ζαν-Ζακ , ανέβασαν την τέχνη του κοσμήματος σε νέα ύψη- τις εκπληκτικές δημιουργίες του Cartier London, από art deco τιάρες και βασιλικά λουλούδια με διαμάντια, μέχρι καρφίτσες εμπνευσμένες από την αρχαία Αίγυπτο και άλλες σαν πουλιά με πολύτιμους λίθους, σπάνια χειροποίητα ρολόγια και πρωτότυπα σχέδια, που βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας.

Ο Ζακ Καρτιέ αγκάλιασε την υιοθετημένη χώρα του, εγκαταστάθηκε στο Ντόρκινγκ με την αγαπημένη του σύζυγο Νέλι και τα παιδιά τους, και σύντομα έγινε φίλος με πολλούς από τους πελάτες του, από καλλιτέχνες όπως η Ισιδώρα Ντάνκαν και η Βίτα Σάκβιλ Γουέστ, μέχρι μαχαραγιάδες και ευρωπαίους διπλωμάτες, ακόμη και μέχρι τον βρετανό πρωθυπουργό Χέρμπερτ Χένρι Ασκουιθ.

Ρολόι χειρός Crash, κατασκευασμένο από τους Wright & Davies για την Cartier London, το 1967. Ζαφείρι, χρυσός, ατσάλι και δερμάτινο λουράκι. Vincent Wulveryck, Συλλογή Cartier © Cartier

Καθ’ όλη τη διάρκεια της εξέλιξης της εταιρίας Cartier London, από τις συγκλονιστικές παραγγελίες των χρόνων του Μεσοπολέμου μέχρι τις δυσκολίες της μεταπολεμικής λιτότητας και της επαναστατικής δεκαετίας του 1960, το σύνθημα της οικογένειας, «ποτέ μην αντιγράφεις, μόνο να δημιουργείς», παρέμεινε ιερό. Οι σχεδιαστές, ακολουθώντας τον κανόνα «Σιλουέτα, Μάζα, Λεπτομέρεια», έδιναν έμφαση στις καθαρές γραμμές και τη συμμετρία χωρίς «περίεργα στοιχεία». Οι τεχνίτες πέρασαν χρόνια τελειοποιώντας τεχνικές για να ελαχιστοποιήσουν τα ορατά στηρίγματα: «Δεν είχαμε σκοπό να πουλάμε μέταλλο», εξήγησε ο παππούς της στην Φραντσέσκα Καρτιέ-Μπρίκελ, δείχνοντάς της την δεξιοτεχνία που απαιτείται για να φαίνονται οι πολύτιμοι λίθοι σαν να συγκρατούνται μεταξύ τους μαγικά.

Συμμετέχοντας έντονα στη δημιουργική διαδικασία, ο οραματιστής Ζαν-Ζακ, όπως και ο πατέρας της Καρτιέ-Μπρίκελ, ήταν ένα αφεντικό που αγαπήθηκε πολύ και θαυμάστηκε πολύ. Οι επισκέπτες του μουσείου θα μπορέσουν, μάλιστα, να δουν το αποτέλεσμα της τελειομανίας του σε κοσμήματα, όπως η καρφίτσα – λουλούδι της βασίλισσας Ελισάβετ Β’ με ροζ διαμάντια Williamson της δεκαετίας του 1950, που παρουσιάζεται για πρώτη φορά δημόσια συνοδευόμενη από τα πρωτότυπα σκίτσα του σχεδιαστή Φρέντερικ Μιου, και το αγαπημένο κόσμημα του Ζαν-Ζακ, ένα εκπληκτικό ανάγλυφο κεφάλι ελαφιού επικαλυμμένο με πολύτιμους λίθους που σχεδίασε για την κουνιάδα του, πριγκίπισσα Ρέθι του Βελγίου.

Καρφίτσα – τριαντάφυλλο, Cartier Λονδίνο, 1938. Διαμάντια και πλατίνα. Vincent Wulveryck, Συλλογή Cartier © Cartier

Ο Ζαν-Ζακ άφησε επίσης το στίγμα του στον κόσμο των ρολογιών. Με φόντο τη ζέση κατά του κατεστημένου, τη νεανική μόδα, την ψυχεδελική μουσική και την ασεβή ποπ αρτ, έφερε επανάσταση στον σχεδιασμό ρολογιών προσθέτοντας τη δική του ανατροπή σε κλασικές φόρμες. Στην έκθεση του V&A παρουσιάζονται τώρα πολλά σπάνια παραδείγματα από το εργαστήριο Cartier’s Wright and Davies, όπως μια εκδοχή του London Oval που κάποτε ανήκε στον πωλητή της Cartier (μετέπειτα επικεφαλής της παραγωγής) Πολ Βάνσον, και το περίφημο Crash, εμπνευσμένο όχι από ένα ατύχημα όπως λέει ο θρύλος, αλλά από το δημοφιλές σχήματου Ζαν-Ζακ Καρτιέ, που ήταν το οβάλ.